MẤY CHẶNG ĐƯỜNG PHÁT TRIỂN TRUYỆN KIỀU

Người Việt Nam đọc Kiều, yêu Kiều rất nhiều nhưng đa phần là tiếp cận câu chuyện này từ tác phẩm của Nguyễn Du, ít ai chú ý đến quá trình hình thành và quá trình phát triển của nó từ yếu tố lịch sử. Điều đó có thể ít nhiều ảnh hưởng đến cái nhìn toàn diện, nhất là Truyện Kiều được đưa vào giảng dạy ở các cấp học và chiếm một tỉ lệ khá cao trong toàn bộ chương trình. Trong bài viết ngắn này, chúng tôi xin giới thiệu lại những giai đoạn phát triển Truyện Kiều từ vấn đề lịch sử cho đến sáng tạo nghệ thuật, có thể phần nào giúp các bạn sinh viên học sinh và các thầy cô giáo có cái nhìn, tiếp cận toàn diện hơn về tác phẩm bất hủ này.

1. TỪ “KỶ TIỄU TRỪ TỪ HẢI BẢN MẠT CỦA MAO KHÔN” ĐẾN “ HỒ THIẾU BẢO BÌNH NỤY CHIẾN CÔNG CỦA CHU TIẾP”

Như chúng ta đã biết, Truyện Kiều bắt nguồn từ câu chuyện lịch sử có thật về hai nhân vật là Từ Hải và Thúy Kiều và bản chép sớm nhất cho đến nay mà giới nghiên cứu biết đến đó là Kỷ tiễu trừ Từ Hải  ( đầu đuôi diệt trừ Từ Hải) của Mao Khôn người đời nhà Minh – Trung Quốc. Tác phẩm này chủ yếu ghi lại và ca ngợi công tích của Hồ Tôn Hiến. Từ Hải ở đây được xem là giặc, là một con người dũng mãnh, khôn ngoan nhưng có lòng tham lam và thiển cận nên bị diệt trừ. Dưới con mắt của Hồ Tôn Hiến thì Từ Hải không thể dùng sức mà đánh, mà chỉ có thể dùng lợi mà câu dụ. Nên khi cho người mang lễ vật đến thì Từ nhận ngay. Thúy Kiều và Lục Muội ở đây chỉ với tư cách là thị nữ của Từ Hải, cả hai cũng được Hồ Tôn Hiến tặng cho nhiều vàng bạc nên càng nói giúp. Bên cạnh đó Hồ Tôn Hiến còn dùng mưu ly gián đồng đảng của Từ Hải làm cho họ nghi kỵ, thù ghét và tự hại nhau. Sau cùng là cả bọn bị đánh úp, tan tác. Từ Hải phải nhảy xuống sông tự tử. Hồ Tôn Hiến cho người vớt xác lên chặt đầu.

Sau Mao Khôn là Chu Tiếp cũng là người đời Minh, trong sách Tây Hồ nhị tập có ghi lại câu chuyện Hồ Thiếu Bảo bình nụy chiến công. Đây là câu chuyện ghi lại quá trình Hồ Tôn Hiến dẹp loạn ở miền biển Đông Nam Trung Quốc. Hồ Tôn Hiến nhận định thế giặc mạnh hơn so với quân triều đình, nên không thể dùng thế đối đầu mà phải dùng kế ly gián chiêu an tương tự nhà Tống chiêu an các anh hùng của Lương Sơn Bạc vậy. Đầu tiên, Hồ Tôn Hiến cho người chiêu dụ một đồng đảng thân tín của Từ Hải là Vương Trực về hàng Hồ. Tiếp theo là dùng kế ly gián các đồng đảng khác của Từ, mà kết quả là Từ Hải đi bắt trói Trần Đông và Diệp Ma dâng cho Hồ Tôn Hiến. Vì bị trúng kế ly gián nên phe của Từ Hải đâm ra nghị kỵ lẫn nhau. Từ Hải từ thế mạnh chuyển qua sợ hãi, cho người đưa Thúy Kiều và Lục Châu chạy trốn. Cuối cùng Từ Hải bị chính đồng đảng của Trần Đông phục kích, đâm giáo vào đùi bị thương. Vừa lúc đó thì Hồ Tôn Hiến đưa quân ập đến đánh. Từ Hải cùng đường nhảy xuống biển tự tự, bị vớt lên chặt đầu. Trong tiệc mừng công, Hồ Tôn Hiến uống rượu say, ôm Kiều vào lòng mà bỡn cớt. Hôm sau tỉnh lại hối hận mới ban Kiều cho một quan cấp dưới. Khi viên quan ấy đưa Kiều lên thuyền thì nàng đau khổ vì cái chết của Từ Hải mà nhảy xuống nước tự tử.

Qua hai bản này, ta thấy Từ Hải trước sau bị xem là giặc, dũng mãnh nhưng lại thiển cận và tham lam, kết cục là cái chết. Hồ Tôn Hiến thì được xem là một anh hùng có công tiễu trừ phản loạn. Vai trò của Thúy Kiều cũng hết sức mờ nhạt, lại là người theo phe của Hồ Tôn Hiến, khuyên dụ Từ Hải đầu hàng. Trong mắt Kiều, Từ dù tốt nhưng cũng chỉ là giặc, mà là giặc thì phải trừ hại cho quốc gia…Hai bản này chỉ là ký sự chứ chưa phải là một câu chuyện hoàn chỉnh và cũng không có dấu hiệu của tư tưởng hồng nhan bạc mệnh hay tài mệnh tương đố gì cả.

2. TỪ “ ẢO MỘNG TAM KHẮC PHÁCH ÁN KINH KỲ CỦA MỘNG GIÁC ĐẠO NHÂN” ĐẾN “ VƯƠNG THÚY KIỀU CỦA DƯ HOÀI”.

Ảo mộng tam khắc phách án kinh kỳ của Mộng Giác Đạo Nhân là một bước phát triển mới rõ rệt về tích Kiều. Đây là một tác phẩm cũng xuất hiện vào thời nhà Minh, cuốn sách có cấu tạo theo lối chương hồi, nhưng mỗi hồi lại là một câu chuyện độc lập chứ không giống tiểu thuyết chương hồi sau đó. Câu chuyện về Thúy Kiều thuộc về hồi thứ bảy “ Sinh báo Hoa Ngạc ân, Tử tạ Từ Hải nghĩa”. Đây là một câu chuyện có tính tư tưởng, nhân vật chính là Thúy Kiều với sự ca ngợi nàng là một nữ tử nghĩa hiệp của triều đình, còn vấn đề diệt trừ Từ Hải chỉ là một chi tiết nhỏ.

Thúy Kiều quê gốc Lâm Truy – Sơn Đông, mẹ là Hình thị, cha là Vương Bang Hưng làm quan trông coi kho lúa. Vì thất trách nên để kho lúa bị cháy, Vương Bang Hưng bị hạ ngục. Kiều phải bán mình cứu cha, nàng làm lẽ cho Trương Đại Đức. Vợ cả của Trương Đại Đức là một con người vừa già vừa xấu lại có tính độc ác. Nên Trương Đại Đức không về nhà mà ở luôn với Kiều nơi làm việc. Cuộc sống của hai người khá êm đềm hạnh phúc, nhưng vì vụ Trương Đại Đức bị lừa gạt, mất gần hai ngàn lạng bạc của sở nhiệm nên bị bắt hạ ngục. Lợi dụng tình thế này, vợ cả của Trương đến bắt Kiều bán cho nhà chứa để lấy tiền trang trải nợ nần. Ở nhà chứa Kiều không đồng ý tiếp khách nên bị la mắng đánh đập luôn. Sau nhờ một tài chủ có tên là Hoa Ngạc bỏ tiền chuộc nàng ra và đưa nàng về sống thanh nhàn. Lúc ấy Từ Hải nổi dậy khởi nghĩa, Kiều chạy loạn và bị quân lính của Từ bắt được. Từ Hải thấy Kiều xinh đẹp nên lấy làm phu nhân. Từ càng ngày càng say mê Kiều nên bị Kiều làm cho lung lạc ý chí. Hồ Tôn Hiến đem quân đánh Từ nhưng không được nên mới dùng kế dụ hàng. Hồ Tôn Hiến sai Hoa Ngạc khuyên Từ hàng. Bị trúng kế ly gián, quân Từ Hải bị đánh úp bất ngờ, Từ Hải nhảy xuống sông chết. Thúy Kiều cũng nhảy theo nhưng lại được cứu sống. Trong tiệc khao quân, Hồ Tôn Hiến bắt Kiều hầu rượu mây mưa, hôm sau thì hối hận nên gả nàng cho một tên tù trưởng. Kiều đau khổ, tủi nhục nhảy xuống sông tự tử, người ta vớt xác nàng chôn bên chùa Tào Nga.

Sau Mộng Giác Đạo Nhân là Vương Thúy Kiều của Dư Hoài, người cuối Minh đầu Thanh. Nhưng tác phẩm này không phải là một câu chuyện kể lể theo tình tiết cốt truyện mà lại được viết dưới dạng văn ngôn, ngắn gọn, sơ lược như một bút ký của Minh – Thanh. Chủ yếu trong tác phẩm này Dư Hoài ghi lại công đức của Vương Thúy Kiều để lấy đó mà nêu gương.

Có thể nói từ câu chuyện của Mộng Giác Đạo Nhân đến bài viết của Dư Hoài so với các tác phẩm tích Kiều trước đó đã có sáng tạo ít nhiều. Kiều từ nhân vật phụ trở thành nhân vật chính. Tác phẩm đã hàm chứa tính tư tưởng, ca ngợi công đức nghĩa hiệp của một nữ tử. Nhưng hai tác phẩm này trước sau cũng chỉ dừng lại ở việc ghi công mà thôi. Nó chưa tạo ra được sự hấp dẫn của một tác phẩm nghệ thuật đích thực.

3. KIM VÂN KIỀU TRUYỆN CỦA THANH TÂM TÀI NHÂN

So với các tác phẩm đã nói ở hai phần trên thì Kim Vân Kiều Truyện của Thanh Tâm Tài Nhân, người đời Thanh có một bước phát triển vượt bậc. Đây là một bộ tiểu thuyết chương hồi hẳn hoi, là một sáng tạo nghệ thuật đích thực. Thanh Tâm Tài Nhân đã sử dụng văn bạch thoại, sáng sủa hơn lối văn ngôn trước đó, ông mở rộng quy mô câu chuyện, sáng tạo ra nhiều nhân vật mới, bỏ hẳn một số nhân vật trước đó tồn tại. Ở đây ta thấy xuất hiện hàng loạt nhân vật hư cấu như Kim Trọng, Thúy Vân, Thúc Sinh, Hoạn Thư, Giác Duyên, Mã Giám Sinh…tất cả những nhân vật này đều tham gia vào tình tiết sáng giá của truyện, làm nổi bật một số tư tưởng mới. Hồ Tôn Hiến thì vừa là nhân vật lịch sử vừa là nhân vật của văn học, còn các nhân vật khác như Lục Muội, Diệp Ma thì mất hẳn. Nhân vật Thúy Kiều đã hoàn toàn trở thành nhân vật nghệ thuật, nàng có hẳn một thế giới nghệ thuật riêng.

Cho đến nay Kim Vân Kiều Truyện có đến bốn bản khác nhau, nhưng bản được xem là hoàn chỉnh nhất là bản 20 hồi. Thanh Tâm Tài Nhân đã kết cấu theo mô típ “ tài tử - giai nhân”, đề cao nữ giới, với sự phong phú về mặt tình tiết, gay cấn và tư tưởng tình cảm của thế giới nhân vật. Nàng Kiều của Thanh Tâm Tài Nhân là một con người đa tài nhưng lại gặp nhiều hoạn nạn, cuộc đời nàng là một cuộc đời của oán trái. Cái phút giây bay bổng của mối tình đầu ngắn ngủi. Thay vào đó là trở thành một món hàng, bị chà đạp đến mức cùng cực. Từ nơi lầu xanh đến nhà họ Hoạn, Kiều phải trải qua biết bao ê chề tủi nhục..rồi lại được giải thoát, thăng cao lên đỉnh vinh hoa cùng Từ Hải. Xong Từ chết, một cái chết đầy nghĩa khí, Kiều lại rơi vào hố thẳm cuộc đời đầy đen tối khác, cận kề với cái chết, nhưng lại phải sống. Rồi lại đoàn viên, lại đắm mình trên dòng sông cũ, nhưng con nước thì hoàn toàn đã khác xưa…

So sánh với các tác phẩm trước đó thì Kim Vân Kiều Truyện là một truyện mới hẳn. Nó dù có chút bắt nguồn từ lịch sử, nhưng đã vượt lên trên lịch sử để trở thành một tác phẩm nghệ thuật đầy đặn. Ngoài cái tình và lý của nhân vật chính, truyện còn phơi bày cái hiện thực của một xã hội. Đó là cảnh oan trái của người dân, là cảnh bắt bớ tra tấn, vơ vét của quan sai…đó là cảnh ăn chơi, hành hạ, thủ đoạn tàn nhẫn nơi nhà chứa…Tất cả làm thành một bộ mặt của một xã hội đương thời.

4. TRUYỆN KIỀU CỦA NGUYỄN DU

Có thể khẳng định một điều rằng phải đợi đến Nguyễn Du thì Truyện Kiều mới trở thành kiệt tác văn chương của nhân loại. Theo Hoàng Xuân Hãn và căn cứ vào bài thơ của Phạm Quý Thích thì tác phẩm này ban đầu có nhan đề là Đoạn Trường Tân Thanh, cái tựa như thế đủ cho ta thấy Nguyễn Du đã có cách nhìn rất khác so với Thanh Tâm Tài Nhân trước đó.

Nguyễn Du không làm cái việc của một dịch giả, mà là một sự sáng tạo lại. Nếu đem đối chiếu ta thấy tác giả của Đoạn Trường Tân Thanh sáng tạo rất nhiều so với nguyên truyện. Ông không tán theo thuyết tài tử giai nhân mà là lấy hồn ta để hiểu hồn người, lấy lòng mình để đáp lại lòng của nhân vật. Đó là cái tinh thần nhân đạo cao cả, là sự xót thương tận đáy lòng đối với linh hồn của con người bạc mệnh. Các nhân vật của Nguyễn Du không bao giờ sống nặng lý, mà luôn sống nặng tình. Cái tài để duy trì thế giới, cái tình để tô điểm càn khôn là vậy. Họ đi về trong thế giới tác phẩm như đi về giữa cuộc đời thực, họ rất gần gũi, dễ cảm dễ nhìn hơn các nhân vật trong các tác phẩm trước đó.

Nguyễn Du không nhìn nhân vật của mình một chiều phiến diện như Thanh Tâm Tài Nhân đã làm, mà ông luôn nhìn họ từ nhiều chiều khác nhau của cuộc sống. Họ tồn tại trong tác phẩm như một nhu cầu thiết yếu, một sự sống còn giữa cuộc đời. Họ mang trong mình đủ khí – thần- hồn, lấy tình cảm để duy trì mọi thứ, lấy tình thương và sự bao dung để chan hòa…Các hệ tư tưởng của Phương Đông và văn hóa của dân tộc cũng được Nguyễn Du đưa vào tác phẩm một cách hết sức tự nhiên. Cái đạo ứng hành ngay giữa cuộc đời chứ không nằm ở cái thế giới riêng của nó. Những tâm tình của con người nhân vật không những thấm đẫm trong nội tâm mà còn thấm đẫm cả trong thế giới của tự nhiên, người buồn thì cảnh cũng buồn.

Về phương diện hình thức nghệ thuật thì Đoạn Trường Tân Thanh có cả một hệ thống thi pháp. Đó là cái hình thức mang tính nội dung rất đặc biệt, mà thông qua nó Nguyễn Du làm sống dậy tinh thần nhân đạo, ý thức dân chủ của dân tộc ngàn đời. Có thể nói hơn 200 năm nay Đoạn Trường Tân Thanh đã ăn sâu vào tâm khảm của con người Việt Nam và nó đường hoàng đi vào di sản dân tộc cũng như kho tàng văn chương thế giới.

5. LỜI KẾT

Ngày nay Truyện Kiều đã được dịch ra nhiều thứ tiếng trên thế giới và nhân loại biết đến Truyện Kiều đa phần là từ 3254 câu của Nguyễn Du. Đối với người dân Việt Nam thì Truyện Kiều có một sức sống kỳ lạ, không ai không thuộc dăm ba câu Kiều. Là một tác phẩm văn chương bác học nhưng lại ăn sâu cội rễ vào đời sống thường ngày của người dân. Mỗi lần giở quyển Kiều ra là người đọc lại thấy cái hay mới tiềm ẩn trong đó. Truyện Kiều được giảng dạy trong nhà trường từ Tiểu học cho đến Đại học và không ít người bỏ cả cuộc đời ra để nghiên cứu nó. Điều đó cho thấy tác phẩm văn học này có tầm quan trọng và sức ảnh hưởng đến mức nào. Bài viết ngắn này chỉ là một hạt cát trong cái sa mạc mênh mông kia. Xem như một tư liệu giúp cho các em học sinh, các bạn sinh viên, các thầy cô giáo quan tâm…có cái nhìn rộng hơn mà thôi. Và nó cũng là một chút lòng yêu quý Truyện Kiều vậy.

ĐÀO THÁI SƠN